1642 Tarihli Avarız Defterine Göre İspir Sancağı

A- A+

Özet
Ispir, günümüzde Erzurum iline baglı bir ilçe olup, Dogu Anadolu’yu Dogu Karadeniz kıyılarına baglayan yol güzergâhında bulunmaktadır. Çaldıran Savaşı sonrasında Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. 1535 yılında Erzurum Beylerbeyligine baglı bir sancak haline getirilmiş ve bu özelligini uzun yıllar sürdürmüştür. Bu incelemede, 1642 tarihli Avarız Defteri’ne göre Erzurum eyaletine baglı Ispir Sancagı’nın sosyal ve ekonomik durumu defterdeki bilgiler çerçevesinde ele alınmış ve degerlendirilmiştir. Buna göre Ispir kazasında; 137 köy yer almakta, kazada toplam 817 hane bulunmakta ve nüfusun büyük bir çogunlugu köylerde yaşamaktaydı. Ayrıca Ispir’de, meyve ve sebze üretimi de yapılmaktaydı.

Osmanlı Fethine Kadar Ispir
Ispir ve çevresi, Dogu Anadolu’yu Dogu Karadeniz kıyılarına ve Kafkaslara baglayan, tarihin çeşitli dönemlerinde askeri ve ticari amaç ile kullanılan dogal ve tarihi yollar üzerindedir. Özellikle Serçeme Bogazı-Ispir güzergâhında bulunan çok sayıdaki kale ve garnizon, burasının eskiden beri kullanılan bir anayol oldugunu göstermektedir. Bunun yanı sıra Ispir, tarım ve hayvancılıga elverişli olmasından dolayı çevresinden göç almıştır.

Adını Saka Türklerinin Sasper Boyu’ndan alan Ispir, Hurri, Urartu, Saka (Iskit), Med, Pers, Roma, Bizans, Sasanî, Emevî, Abbasî, Selçuklu, Ilhanlı, Karakoyunlu, Timurlu, Akkoyunlu, Gürcü Krallıgı ve Osmanlı medeniyetlerinin yerleşim alanı olmuştur. Ispir ve çevresi Urartulara ait çivi yazılı belgelerde Kulka (Qulha) adı ile anılmaktadır. Sakalar, Medler ve Perslerden sonra Ispir ve çevresinde 415-422 yıllarında Romalılar hakimiyet kurmuşlardır. Bu tarihten sonra bu bölgede Sasanî-Bizans mücadelesi başlamış, bu mücadelede Bizanslılar başarı saglayarak hâkimiyet kurmuşlardır. Bölge üzerinde devam eden Bizans-Arap mücadeleleri 653 yılında Arapların Erzurum’u fethiyle sonuçlanmıştır. 949 yılında Bizanslılar Erzurum ve çevresini ele geçirerek, buradaki yaklaşık 300 yıllık Islam emirligine son vermişler ve bölgede yeniden hâkimiyet kurmuşlardır. Ispir ve çevresi, 1048 yılındaki Pasinler Savaşı’ndan sonra Türkler tarafından ele geçirilmiş, Bizans ve Selçuklular arasında sürekli el degiştirmekle birlikte, Selçuklu hükümdarı Alparslan döneminde Malazgirt zaferinden sonra kesin olarak Türk yurdu olmuştur. Burası, 1072–1202 yılların arasında Saltuklular hâkimiyetinde kalmış, bu tarihten sonra Anadolu Selçuklu Devleti’nin idaresi altına girmiştir. 1242 yılında Mogol istilasına ugramış olan bölgede, 1243 Kösedag Savaşı ile Mogol hâkimiyeti başlamıştır. Daha sonraki yıllarda Ispir ve çevresi; Ilhanlı (1243–1335), Eratnalı (1335–1360), Karakoyunlu (1360–1469), Timur ve Akkoyunlu (1300– 1500), Gürcü Krallıgı (1500–1514) hâkimiyetleri altında kalmıştır.

Ispir’in Osmanlı Hâkimiyetine Girmesi
Ispir ve çevresinde, Osmanlı hâkimiyetinden kısa bir süre önce Gürcü atabeyleri bulunmaktaydı. II. Bayezid döneminde Trabzon’da sancakbeyi olan Şehzade Selim’in (Yavuz) Gürcistan topraklarına akınlar yaptıgı bilinmektedir. Hatta bu akınlar sırasında Ibn Kemal’in kaydına göre Osmanlılar, 1499’da Ispir Kalesi’ni ele geçirmişti. Ancak, kısa süre sonra Gürcü atabeyleri bölgeyi geri almışlardır. 1502 yılında Samshe atabeyi olan Kayhosro’nun ölümü üzerine Mzeçabuk atabeyligin başına geçmişti. Ardanuç’ta oturan atabey Mzeçabuk; Çoruh Havzası, Ispir, Ardahan, Göle, Oltu, Ahılkelek, Çıldır, Artvin, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli, Narman bölgelerine hâkim idi. Bu dönemde Trabzon’da bulunan şehzade Selim, Mzeçabuk ile dostluk kurdu ve kısa süre sonra Mzeçabuk’un tabi olmasıyla, Gürcü topraklarında Osmanlı nüfuzu yerleşmeye başlamıştı. Şehzade Selim ile Mzeçabuk arasındaki dostluk münasebeti Selim’in padişahlıgı döneminde de devam etmiş, Çaldıran Savaşı’nda (1514) Mzeçabuk, Osmanlı ordusuna gerekli erzak ve zahire yardımında bulunmuştur. Sefer dönüşü Osmanlı’ya yardım yapmakta tereddüt geçiren Mzeçabuk, daha sonra bu hatasını telafi edebilmek için Ispir Kalesi’ni Osmanlı Devleti’ne teslim edecegini bildirmiş ve gelişen bu olaylar neticesinde Ispir, 1514 yılı sonlarında Osmanlı topraklarına katılmıştı.

Ispir’in Idari Yapısı
Ispir, Osmanlı idaresine katıldıktan sonra, 1520 tarihli Tapu-Tahrir defterine göre kaza olarak Bayburt Sancagına baglanmıştı. Bu deftere göre, Ispir kazasının köylerinin tespitinden; bu kazanın bugünkü Pazaryolu’nun hemen batısından güney-kuzey hattı ile dogusunda Nihah Kalesi dışarıda Fısırik Kalesi içeride kalmak üzere, Dumlu Dagları ve ?ogayn kazası dışında kalan sahayı kapsamakta oldugu görülmektedir. Belirtilen hudutlar içinde kalan Ispir kazası, bu tarihte Çermeli, Ovacık ve Kabahor nahiyelerinden ibaret idi. 139 köy, 22 mezra ve 1 vank bulunmaktaydı. Bu tarihte Ispir kazasının tahmini nüfusu; Ispir kaza merkezininki 7579 nefer ve köylerininki ise 12290 olmak üzere toplam 19869 kişidir. Verilen bu rakamlar tahrir defterlerinden hareketle çıkarılmış rakamlar olup tahmini bir durumu yansıtmaktadır. Bu tarihte, Ispir’de “firuze” madeninin de işletilmekte oldugu, madende 31 kişinin çalıştırıldıgı da kaydedilmektedir.17 Diger taraftan, 1530 tarihli Bayburt Livası Kanunnamesi’nde; Ispir’de pazaryeri bulunup at, katır, sıgır ve koyun gibi hayvanların alınıp satıldıgı anlaşılmaktadır.

1530 yılında Ispir, Bayburt Sancagı’na baglı bir kaza olarak kaydedilmiştir. Ispir’in Bayburd sancagına baglılıgı 1535’te Erzurum beylerbeyligi kuruluncaya kadar devam etmiştir. Kırzıoglu, Ispir’in 1515 tarihinde sancak oldugunu belirtmesine ragmen bunu teyid edecek bir arşiv kaydına rastlanmamıştır. 1535 yılında Erzurum Beylerbeyliginin kurulmasıyla Ispir bu beylerbeylige baglı bir sancak statüsüne getirilmiştir. 1536–1538 tarihli bir tımar tevcih kaydında, Ispir’in Erzurum beylerbeyligine baglı bir sancak oldugu yer almaktadır. Ispir’in, bu özelligini ilerleyen tarihlerde de korudugu, Safevilerle yapılan 1555 tarihli Amasya Anlaşması sırasında da aynı durumun devam ettigi görülmektedir. 1568–1574 tarihleri arasındaki imparatorluk idari taksimat defterinde Ispir’in yine Erzurum beylerbeyligine baglı sancak oldugu kayıtlıdır.

Ispir’in Erzurum beylerbeyligine baglı sancak oldugu, 1609 yılında Ayn-ı Ali’de ve 1631–1632 idari taksimat defterinde, 1632–1641 yılları arasındaki idari taksimatı düzenleyen arşiv kayıtlarında ve Evliya Çelebi Seyahatnamesi’nde de yer almaktadır. Sofyalı Ali Çavuş Kanunnâmesi (1653), 1673- 1702 yıllarına ait tevcihat defteri ve 1694 tarihli vakıf defterinde Ispir’in, aynı statüde oldugu görülmektedir. Bunun yanı sıra 1616 tarihli bir kayıtta, Tortum sancakbeyi Mustafa Bey’in Tortum sancagının yanı sıra Ispir sancagını da uhdesinde bulundurdugu belirtilmektedir. Bu durum Ispir’in XVII. yüzyılda kısa bir dönem Tortum sancagına dâhil oldugunu göstermektedir. XVIII. yüzyılın ilk yarısında Erzurum eyaletinin sancakları arasında yer alan Ispir’in, 1750-1780 tarihli Tahvil Defteri’nde bu durumu devam etmiş, 1836 yılında ise ihdas edilen Erzurum müşirligine dahil olmuştur. 1835 tarihli oldugu düşünülen Başbakanlık Osmanlı Arşivi Maliye Ceride (ML. CRD) katalogunda kayıtlı 2059 numaralı icmal defterindeki bilgilere göre, Ispir’de kaza merkezi ile birlikte 152 yerleşim alanı bulunmaktadır. Cürengis ve Gülhas, Ispir kazasının mahalleleri olarak belirtilmiştir. Ispir kaza merkezi ve köylerindeki nüfusun %95’ni Müslümanlar oluşturmaktaydı.1866 yılına kadar Erzurum eyaletinin Erzurum sancagına baglı bir nahiye olarak yer almakla birlikte bu tarihte, Ispir’in idari yapısında degişiklik olmuş ve nahiyeden kazaya tahvil edilerek, Erzurum sancagının 7 kazasından biri olmuştur. Bayburd Sancagının teşkilinden sonra 1878 yılında buraya baglanmıştır. Sancagın lagvedilmesinin ardından Ispir ve Bayburd kazası Erzincan Sancagı’na baglanmış daha sonra tekrar Erzurum’a dâhil olmuştur.

1642 Tarihli Avarız Defteri
Bu incelemede Erzurum Eyâleti’ne ait 1642 tarihli avarız defterine göre bu eyalete baglı olan Ispir kazası ile ilgili bilgiler degerlendirilmiştir. Istanbul Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler Katologu’nda 5152 numarada kayıtlı Erzurum Eyaleti ile ilgili bir avarız defteri bulunmaktadır. Defterin giriş kısmında icmal başlıgı altında Erzurum Eyaletine baglı 14 kazanın ismi ve defterdeki sayfa numaraları zikredilmektedir. Daha sonra “Bi-avni’llahi teâla, Defter-i hânehâ-i eyâlet-i Erzurum ki be-mübâşeret-i hakîr hâlâ müceddeden tahrîr kerden fermûde ber mûceb-i fermân-ı âli tahrîr şûd el-vâki fî evâil-i şehr-i Cemâziye’l-ûlâ sene isnâ ve hamsîn ve elf” ibaresi kaydedilmiştir. Bu kayıttan Erzurum Eyaleti’nin dönemin hükümdarı Sultan Ibrahim’in emriyle Evâil-i Cemaziyel-evvel 1052/28 Temmuz–6 Agustos 1642 tarihinde yeniden tahrir edildigi anlaşılmaktadır. Bu defter Erzurum Eyaleti’nin cizye ve avârız muharriri Cafer Efendi adlı bir kişi tarafından hazırlanmıştır.

Defterin tamamı 1126 sayfa olup Erzurum Eyâleti’ne baglı kazalar içerisinde Ispir Kazası, Kaza- i Ispir şeklinde defterde eski rakamla s.394–430 yeni rakamla s.774–840 sayfaları arasında yer almaktadır. Buna göre defterde ilk olarak Ispir kaza merkezinde bulunan askerlik ve din işlerini yürüten görevliler, Müslüman ve gayrimüslim reaya yer almakta, bunu kaza merkezine baglı köyler izlemektedir. Kaza merkezine baglı köylerden sonra kazaya baglı Kebahor ve Çermeli nahiyesi ve baglı köyler kaydedilmiştir.

Ispir Kazası
Ispir incelenen dönemde sancak olmasına karşılık avarız defteri kaza esasına göre düzenlendigi için Ispir sancagı yerine Ispir kazası ifadesi kullanılmıştır. 1642 tarihli defterde Ispir kazasında sakin olan Müslüman ve gayrimüslim haneler yanında askeri sınıf mensuplarına ve din görevlilerine yer verilmiştir. Aşagıdaki tabloda buna ilişkin bilgiler yer almaktadır.

Tablo.1. 1642 Tarihli Deftere Göre Ispir Kazası

Yerleşim Birimi	Müslüman Hane	Gayrimüslim Hane	Askerî Görevliler	Din Görevlileri
Ispir Kaza Merkezi	12	17	139	10
Ispir Merkeze Baglı Köyler	334	198	62	11
Kebahor Nahiyesi	145	42	30	4
Çermeli Nahiyesi	40	29	14	4
Toplam	531	286	245	29

Tabloda yer alan bilgilere göre; Ispir kaza merkezinde 12 müslüman hane, 17 gayrimüslim hane ve 139 askerî görevli ve 10 din görevlisi bulunmaktadır. Gayrimüslimler arasında Kirkor, Onan, Keşiş, Asderar, Arakil, Mekil, Ahel, Sehaven şeklinde islimlere rastlanılmaktadır. Kaza merkezindeki nüfusun, kırsal kesime göre daha az oldugu dikkat çekmektedir. Nüfusun büyük bir çogunlugu köylerde yaşamaktadır. Kaza merkezinde yaşayan 29 haneye karşılık Ispir kazasına baglı köylerde 788 hane bulunmaktadır. 1520 tarihli tahrir defterine göre; Ispir kaza merkezinde 81 gayrimüslim hane, 34 mücerred ve 17 muaf mevcuttu. Buna karşılık Ispir kazasına baglı köylerde ise 60 Müslüman ve 1641 gayrimüslim olmak üzere 1701 hane, 61 Müslüman mücerred ve 853 gayrimüslim mücerred olmak üzere toplam 913 mücerred, 562 muaf hane yer almaktaydı.41520 ve 1642 tarihli defterdeki bilgiler karşılaştırıldıgında yüzyıllık dönemde köy nüfusunun kaza merkezi nüfusu karşısındaki nispetinde fazla degişiklik olmadıgı görülmektedir. Ancak gerek kaza merkezi ve gerekse kazanın köy nüfus miktarlarında önemli sayılabilecek oranda bir düşüşün oldugu dikkat çekmektedir. Diger taraftan kaza merkezinde yaşayan gayrimüslim hane sayısında da önemli miktarda bir düşüşün oldugu görülmektedir. Kaza nüfusundaki bu azalışla ilgili olarak, halkın başka yerlere göç etmiş olabilecegi, özellikle XVII. yüzyılda yaşanan Celâlî isyanları, Abaza Mehmed Paşa isyanı ve benzeri isyanlar sonucunda oluşan güvenlik problemlerinden dolayı da kaza nüfusunda bir azalma oldugu tahmin edilmektedir. Buna ilaveten, gayrimüslim halkın bir kısmının ihtida ederek Islam dinini tercih etmesi yoluyla nüfuslarında bir azalmaya yol açmış olabilecegi de düşünülebilir.

XVII. yüzyıl Osmanlı tarih yazarlarından Kâtib Çelebî, Ispir kazası hakkında; “liva-i Ispir, bu şehr, Erzurum’dan iki merhaledir. Maşrık ve şimal yerde içinde bir mikdar düz yerde etrafda yüksek dagları ve kal'ası ve şehri vardır ve akan nehrin iki tarafı bag ve bagçe ve nehr-i mezbûr Bayburd’dan akub andan Karadeniz’e dökülür ve meyve ganidir ve Karadeniz tarafına düşmüş karyelerde küffar-ı Rûm sâkindir, zımmîlerdir. Miriye altı yüz kantar şem'i asel virirler. Ve anların yerleri ormanlu ve agulu çiçeklü yerler olmagla delüce bal çok olur, kömi eşcardan cem' iderler. Ve Ispir semtlerinde kaymagı balla basdurma idüb küçük fıçulara bir kat kaymak ve bir kat bal döşerler, yazdan kışa kalur, lezzetden toplamaz ve bal hıfz idüb bozulmaz” şeklinde Ispir kazasının XVII. yüzyıl ortalarındaki durumunu anlatmaktadır. Ispir’in daglık bir arazi yapısına sahip oldugu, Çoruh nehri boyunca bag ve bahçelerin yer aldıgı, nehrin kuzeyinde kalan köylerde ormanların bundugu kaydedilmiştir. Buna ilave olarak Kâtib Çelebî’nin bahsetmiş oldugu deli bal günümüzde de üretilmektedir. Yemek kültürü hakkında da, sütten yapılan kaymagın, bal ile karıştırılarak yenildigi anlatılmaktadır. Aynı yemek kültürünün Ispir’de günümüzde dahi muhafaza edildigi, özellikle misafir agırlamada önemli bir yeri oldugu bilinmektedir. Kâtib Çelebî’nin Ispir hakkında verdigi bilgiler ile incelenen defterdeki kayıtlar karşılaştırıldıgında ikisi arasında paralelligin oldugu açıkça anlaşılmaktadır.

Ispir Kaza Merkezindeki Askerî Teşkilata Mensup Görevliler
Ispir kaza merkezinde bulunan çeşitli askerî görevlilere ait bilgililer defterde yer almaktadır. Özellikle alaybeyi başta olmak üzere, tımarlı sipahiler, dizdar, kale kethüdası ve diger kale görevlileri bulunmaktadır. askerî görevliler içerisinde kale müstahfızlarının sayısının fazlalıgı dikkat çekmektedir.

Tablo 2. Ispir Kaza Merkezindeki Askerî Teşkilata Mensup Görevliler

Alaybeyi	Beşe	Erbab-ı tımar	Dizdar	Kale Kethüdası	Topçular Kethüdası	Diger Kale Görevlileri	Kale Mustahfızı
1	1	11	1	1	1	3	120

Ispir kaza merkezinde, tımarlı sipahilerin komutanı ve sancakbeyine baglı bir miralay (alaybeyi) olup isminin Bekir oldugu kaydedilmiştir. Bunun yanında Ahmed Aga isimli bir kale dizdarı ve Osman veledi Hüseyin isminde kale kethüdası vardır. Kaza merkezindeki 139 askerî görevliden 126’sı kalede görevli iken, geri kalan 13 kişi ise tabloda görüldügü üzere askerî sınıfa mensup diger görevlilerdir. Kale görevlisi sayısının hayli yüksek olması, Çoruh Nehri güzergâhında yer alan Ispir’in güvenliginin saglanmasına önem verildigini göstermektedir. Aynı zamanda Ispir Kalesi’nin de önemli bir rol üstlendigi bilinmektedir.

Din Görevlileri ve Sosyal Yapılar
Cami ve mescitlerde görev yapan imamlar, cemaatle kılınan namaza önderlik eden kimsedir. Ancak Osmanlı Devleti’nde imamlar mahalle ya da köylerin yöneticisi konumunda olup, Kadı arzı ve padişah beratı ile atamaları yapılır, kadılar tarafından kontrol edilirdi. Müezzinler de imamların yardımcılarıydı. Hatib, Cuma ve bayram namazları başta olmak üzere bazı ibadet ve merasimlerin icrası esnasında topluluga hitaben yapılan konuşmaları gerçekleştiren görevlidir. Çeşitli kurumlarda temizlik işleri ise ferraş ya da cami hizmetlileri tarafından yerine getirilmekteydi.

Tablo 3. Ispir Merkezdeki Din Görevlileri

Imam	Hatib	Hafız	Cami Hizmetlisi	Ferraş
2	2	1	4	1

Ispir kaza merkezinde bulunan din görevlileri; Ispir Kalesi’nde bulunan Kale Camii, kaza merkezinde yer alan Cami-i Kebir ve Melik Halil Mescidi’nde görev yapmaktadırlar. Imam olan şahıslardan Mehmed, Kale Camii’nde, Hüseyin veledi Hasan ise kaza merkezindeki mescidde görevli idi. Bunun yanında kale müstahfızları başlıgı altında Ali isminde bir hafız, imam ve hatib ve sayir müsülmanan başlıgı altında Mustafa veledi Davud ve Mehmed isimli hatib, Camii Kebir’de görevli cami hizmetlileri Musa, Halil, Muharrem, Davud ve cami ferraşı Süleyman kaza merkezindeki din görevlilerini oluşturmaktadır. 1642 senesinde deftere kaydedilmiş 2 cami tespit edilmiştir. Bu camiler Kale Camii ve Camii Kebir’dir. Bunun yanı sıra kaza merkezinde Melik Halil Mescidi bulunmaktadır. Bu üç dinî kurumda toplam 10 kişi görev yapmaktaydı.

Ispir Kazasına Tabi Köyler
1642 tarihli deftere göre Ispir kazasının köyleri, bu köylerde yaşayan Müslüman ve gayrimüslimlerin dagılımı ve toplam hane sayıları çalışmanın sonunda yer alan tabloda gösterilmiştir.
1520 tarihinde, Ispir sancagına baglı 139 vardı. Incelenen 1642 tarihli avarız defterinde ise Ispir kazası ve buna baglı iki nahiyede toplam 137 köy tespit edilmiştir. Dolayısıyla 1520 tarihinden 1642 tarihine kadar geçen devrede mevcut köylerin varlıgını sürdürdügü anlaşılmaktadır.

Tablo 4. Ispir Kazasına Baglı Köylerin Nüfus Durumu

Yerleşim Birimi	Köy Sayısı	Müslüman Hane	Gayrimüslim Hane	Askerî Görevli	Din Görevlisi
Kaza Merkezine Baglı Köyler	85	334	198	62	11
Kebahor Nahiyesi	36	145	42	30	4
Çermeli Nahiyesi	16	40	29	14	4
Toplam	137	519	269	106	19

Incelenen 1642 tarihli deftere göre; Ispir kazasında Ispir merkeze baglı 85, Kabahor nahiyesinde 36, Çermeli nahiyesinde 16 köy yer almaktadır. Ispir merkeze baglı köylerde toplam 334 Müslüman, 198 gayrimüslim avarız hanesi kayıtlıdır. Bunun yanı sıra yine 62 hane askeri görevli ve 11 hane de dinî hizmet yapan görevli bulunmaktadır. Kabahor nahiyesinde 145 Müslüman haneye karşılık 42 gayrimüslim avarız hanesi, 30 askeri görevli, 4 din görevlisi kaydı yer almaktadır. Çermeli nahiyesinde ise 40 Müslüman hane ve 29 gayrimüslim avarız hanesi, 14 askeri görevli, 4 din görevlisi vardı.

Ispir kazasına tabi köyler çeşitli açılardan degerlendirdiginde bazı bilgilere ulaşmak mümkündür. Buna göre Ispir merkeze baglı 39 köyde sadece Müslümanlar, 5 köyde sadece gayrimüslimler, 31 köyde Müslüman ve gayrimüslimler bir arada yaşamaktadırlar. 10 köyde ise bag ve tarımsal araziler bulunmasına karşılık hane kaydı yer almamaktadır. Kabahor nahiyesinde 18 köyde sadece Müslümanlar, 5 köyde sadece gayrimüslimler, 9 köyde Müslüman ve gayrimüslimler bir arada yaşamaktadırlar. 4 köy ise köyde bag ve tarımsal araziler bulunmasına karşılık hane kaydı yer almamaktadır. Çermeli nahiyesinde 8 köyde sadece Müslümanlar, 3 köyde sadece gayrimüslimler, 4 köyde Müslüman ve gayrimüslimler bir arada yaşamaktadırlar. 1 köyde ise bag ve tarımsal araziler bulunmasına karşılık hane kaydı yer almamaktadır. Ispir kazasında 65 köyde sadece Müslümanlar, 13 köyde sadece gayrimüslimler, 44 köyde Müslüman ve gayrimüslimler bir arada yaşamaktadırlar. 15 köyde ise bag ve tarımsal araziler bulunmasına karşılık hane kaydı yer almamaktadır. Hane sıralamasına göre Ispir kazasında en fazla haneye sahip köy Ispir merkeze baglı 45 haneyle Hunud köyüdür. Bu köyü 42 haneyle Ahburik ve 25 haneyle Karakoç köyü izlemektedir. Ancak verilen rakamlar hane bazında rakamlardır. Hanede yaşayanların nüfus miktarları farklı olabilecegi için nüfus sıralaması yönünden bu bilgilere ihtiyatla yaklaşılmalıdır.

Ispir kazasına baglı köylerden Hunud Köyü’nde; Fısırik Kalesi’nde kale görevlisinin, Ispir Kalesi eski dizdarının, Hontus köyünde sakin olan ?eyh Süleyman’ın ve gerek kazaya baglı köylerde ve gerekse Erzurum’da sakin olan bazı kimselerin bagları bulunmaktaydı. Gaban, Çirkini, Ahburik, Hanotek, Canker, Koguns, Vartik, Varkor köylerinde Erzurum’dan ve kazaya baglı köylerden şahısların burada farklı miktarlarda bagları bulunmaktaydı. Bag sayısının fazlalıgı bu köylerin baglık ve bahçelik bir yer oldugunu göstermektedir. Buna ilave olarak Çirkini köyünde, Ispir Kalesi görevlilerinin ve diger askeri görevlilerinin bagları vardı. Ahburik köyünde, Ispir alaybeyinin, Ispir Kale kethüdası ve müstahfızlarının bagları yer almaktaydı. Günümüzde de bu köyler, baglık ve bahçelik olma özelliklerini korumaktadır. Özellikle Çoruh Nehri hattında ve özellikle nehrin kuzeyindeki köylerin bag ve bahçe yönünden zengin oldugu anlaşılmaktadır. Kâtib Çelebi’nin Kitab-ı Cihannüma’sında bu hususta aydınlatıcı bilgiler bulunmaktadır. Buna göre; “… akan nehrin iki tarafı bag ve bagçedir, kömi eşcardan cem iderler…” Bu bilgilerden de anlaşılacagı üzere, Ispir kazasından geçen Çoruh Nehri etrafında bulunan köylerde bag ve bahçeler bulunmakta, hatta günümüzde ticarî bir ürün haline gelmiş olan kömenin incelenen dönemde oldukça meşhur bir yiyecek oldugu anlaşılmaktadır. Incelenen deftere göre, Koguns köyünde eski alaybeyinin bagı bulunmaktadır. Madur, Tarpun-i Ulya, Tişasor, Semegrek, Mitens, Cordenis, Süleymanbagı, Abrans, Norgah, Koksur, Bayındır, Cirasor, Karakoç, Kordigans gibi köylerde, askeri görevlilerin ve kaza dâhilinde çeşitli köylerde sakin olanların çiftlik ve ziraata elverişli arazileri bulunmaktadır.

Ispir Kazasına Baglı Köylerdeki Asker ve Din Görevlileri
Ispir kazasına baglı köylerde, imam hatib, müezzin, zaviyedar, şeyh, seyyid unvanlı din görevlileri vardı. Kazada toplam 137 köy bulunmasına karşılık din görevlisi sayısının oldukça az sayıda oldugu görülmektedir. Sadece 5 köyde imam bulunmakta ve buralarda Cuma namazları kılınmaktadır. Bu köyler etrafındaki köylere göre merkez konumunda oldukları için civardaki köylerin Cuma günleri buralarda toplandıkları anlaşılmaktadır. Bunun dışındaki köylerde yaşayanların en azından bir kısmının Cuma günleri hem dini vazifelerini yapmak, hem de çeşitli ihtiyaçlarını karşılamak üzere kaza merkezine geldikleri bilinmektedir.

Ispir kazasına baglı köylerde toplam 19 din görevlisi bulunmaktadır. Bu görevlilerden çogunlugu kendi köylerinde vazife icra ederken ?egonis köyünde sakin olan Süleyman veledi Hamdullah Ispir Kale Camii’nde farraşlık yapmaktadır. ?egonis köyü Ispir’e yakın bir mesafede olması bu görevini sürdürmesine imkân tanımaktadır. Diger taraftan Mohurşin, Karakoç gibi köylerde zaviye oldugundan gerek buralarda ve gerekse civar köylerde sakin olanlardan bir kısmının zaviyedar oldukları anlaşılmaktadır. Varkor köyünde sakin olan Seyyid Osman veledi Mehmed, Sadat-ı kiramdan olduguna nakibüleşraftan hüccet ibraz ederek seyyid oldugunu hukuken ispatlamıştır. Kaza genelinde bu şahıstan başka seyyid ünvanına sahip herhangi bir isme rastlanılmamıştır. Dikkat çeken hususlardan birisi de Fısırik Kalesi’nde imam, müezzin ve hatib olarak üç görevli bulunmaktadır. Fısirik Kalesi, Ispir kazasını Tortum kazasına baglayan güzergâh üzerinde olması ve bu civarda çok sayıda köyün yer alması burasının merkezi bir konuma sahip olmasını saglamıştır.

Tablo 5. Ispir Kazasına Baglı Köylerdeki Din Görevlileri

Köy Adı	Imam	Hatib	Müezzin	Farraş	Zaviyedar	?eyh	Seyyid
Gındıs	1
Fısırik Kalesi	1	1	1
Karakoç					3
Mohurşin					1
Moşagans					1
Ortokiy	1				1	1
Pazacnon					3
?egonis				1
Varkor	1						1
Vartenik	1
Toplam	5	1	1	1	9	1	1

Tablodan da anlaşılacagı üzere kazaya baglı köylerde toplam 19 din görevlisi bulunmaktadır. Bu köylerden Gındıs, Ortokiy, Fısırik Kalesi, Varkor ve Vartenik’de imamet görevini sürdüren görevlilerin oldugu anlaşılmaktadır. Bunun yanında zaviyesi bulunan Karakoç, Pazacnon ve Mohirşin köylerinde zaviyedar olarak görev yapan kişilere rastlanmıştır.
Ispir kazasına baglı köylerde, kale görevlileri, tımar sistemine baglı askerler, yeniçeriler şeklinde askerî nitelikte iş yapan görevliler mevcuttu.

Tablo 6. Ispir Kazasına Baglı Köylerdeki Askeri Teşkilata Mensup Görevliler

Köy Adı	Serbölük	Sipahi	Beşe	Erbab-ı tımar	Kale Yöneticisi	Kale Mustahfızı
Abrans				2
Armanes				3
Bayındır				4
Bükücü		2		2
Cirasor				3
Dangis						4
Degirmenderesi				1
Derhent				1
Ebocaragas		1				1
Egerek						1
Eşkens		1				1
Fısırik Kalesi					2	26
Gadmonir				1
Gındıs				1
Girbek				2
Goblad						3
Hanotek						1
Hantes				3
Hapuşgens		2				1
Hontus						1
Hortih						2
Hozahbur				1
Hunud			1			3
Ikisor						2
Kagnasor	1				3	8
Karakoç				2
Karaseydi				1
Kerik		1
Kılıçcı		1		2
Kızılhasan				2
Kilins				1		1
Koguns				1
Koksur		2		8		4
Konpur				1
Koşkosor						2
Mohurşin						2
Nahirzir						1
Orsor				1
Ortokiy				1
Pirsor				2
Sotlosor		1
Süleymanbagı				2
Tab						1
Vank		1				2
Varkor						1
Vartenik				4
Yunus				2
Toplam	1	12	1	54	5	68

Tablodan da anlaşılacagı üzere Ispir kazasına baglı köylerde askeri teşkilata mensup toplam 141 görevli bulunmaktaydı. Bunların içinde kale müstahfızlarının sayısının fazla oldugu dikkat çekmektedir. Fısırik Kalesi’nde 1 kale kethüdası, 1 kale kâtibi ve bunun yanı sıra 26 kişi kalenin güvenliginden sorumlu merd-i kale sıfatıyla toplam 28 kişi hizmet etmekteydi. Bu kale; Ispir kazasıyla Tortum kazası arasında yol güzergâhı üzerinde bulunması dolayısıyla önemli bir işleve sahiptir. Kale görevlilerin sayısı da bu hususu teyit etmektedir. Bunun yanı sıra yine çeşitli yol güzergâhları üzerinde bulunan köylerde de yine kale görevlisi olarak bazı görevlilerin oldugu yukarıdaki tablodan anlaşılmaktadır.

7. Sonuç

XVI. yüzyılda Erzurum Beylerbeyligine baglı sancak durumunda olan Ispir’in 1642 tarihli avarız defterinde yer alan bazı bilgiler bu çalışmada degerlendirilmiştir. Buna göre avarız sistemi içinde Ispir kazası diye ifade edilen yer de kazaya baglı iki nahiye ve kaza toplamında 137 köy mevcut oldugu ve Ispir kaza merkezinde 139 askeri, 10 din görevlisi, Ispir kazasına tabi köylerde 141 askeri, 19 din görevlisi vardı. Ispir kaza merkezinde; 12 Müslüman, 17 gayrimüslim hane olmak toplam 29 hane, kazaya tabi köylerde; 519 Müslüman, 269 gayrimüslim hane olmak üzere toplam 788 hane, kazanın tamamında ise; 531 Müslüman, 286 gayrimüslim hane olmak üzere toplam 817 hane bulunmaktaydı. Bu bilgilere göre kaza nüfusunun büyük bir çogunlugunun köylerde yaşadıgı anlaşılmıştır.

EK.1

Tablo 7. Ispir Kazasına Baglı Köyler

Köy Adı	Müslüman Hane	Gayrimüslim Hane	Askerî görevli	Din görevlisi
Abrans			2
Ahbuns		3
Ahburik	27	15
Armanes	1		3
Aror	3
Badergens	2	3
Bakısı	4
Bayındır	2		4
Bükücü	2		4
Canker	11	1
Cirasor	2		3
Cordenis	6	1
Cordosen	3
Çapans	1	5
Çirkini	11
Çopurgans	5
Daşzud	2	2
Decehrek	2	5
Derhent	6		1
Didanos	2	6
Egirgir	3
Engecif	3	2
Eşkens	6		2
Gaç		13
Gadmonir	1		1
Gelnekis
Garor	1
Garver	2
Gergesor	8
Gındıs	6		1	1
Gindehrek	7	1
Gormanes	1
Hanke	1
Hanotek (Hentek)	4	1	1
Hantes			3
Hatum	1
Hunud	18	23	4
Hontus	11	8	1
Hotar	3
Hozahbur		9	1
Hırdomones	2
Hopur	1
Hortih	1	2	2
Ikisor	7	9	2
Imrans	1
Kan	6	2
Karakafir
Karakoç	25		2	3
Karsor	1	13
Kılıçcı	9	1	3
Kızılimaret
Kilins	2		2
Kocukdur	7	5
Koksur	1		14
Madur	11	2
Maşkins	2
Matosans		14
Mezekrek
Mitens	5
Moşagans	2			1
Nahirzir	6		1
Nişanod	3	1
Norgah
Orsur	3	2	1
Ortokiy	10		1	3
Pazacnon	12			3
Salaçor	6	8
Semegrek	4
Sandek	2
Simons
Sonili	4	2
Sotlusor	2	1	1
Süleymanbagı	3		2
Tabsor
Tarpun-i Ulya	9	2
Tarpuni Sufla
Tehet	2	3
Tişans	2	3
Tişasor	2	2
Vank	6	8	3
Vahnans	1
Varozins	1	9
Vaşkeşin	1	2
Zagnaçor		9
Kabahor Nahiyesi
Agindos	5
Anzir	3
Cegerşin
Cevade	5
Dangis	5		4
Danzud	2
Dizans		2
Ebocaragas	5	5	2
Egsened	4
Fısırik Kalesi			28	3
Geredek		1
Goblad	2	2	3
Hapuşgens			3
Heb	3
Hişen	1
Kalgons	1	1
Kagalans	1
Kagnasor	4		12
Kazankos		2
Kazins	1	2
Kebahor Köyü	19
Kehnasor	18
Kerinkaş	1
Koguns	1	3	1
Konpur	6	8	1
Kordigans		1
Koşkosor	3		2
Mahozen	24
Mohurşin	5		2	1
?egonis	3	10		1
Semehrek
Sıtahan		1
Varkor	2		1	2
Vartik	14	2
Tab	5	2	1
Tıraver	2
Çermeli Nahiyesi
Agapınar	2	2
Çopud		4
Cibali	2
Degirmenderesi	3		1
Egelek	1		1
Girbek	4		2
Hoga		8
Karahan		4
Kara Seydi	1		1
Kerik	9		1
Kızılhasan			2
Koç Meşhed¹⁰²	4	8
Melik	3
Pirsor	4		2
Vartenek	3	2	4	1
Yunus	4	1	2

Kaynak: İbrahim Etem ÇAKIR, Erzincan Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü

1642 Tarihli Avarız Defterine Göre İspir Sancağı

TÜRKİYE CUMHURİYETİ İSPİR KAYMAKAMLIĞI İspir Hükümet Konağı 25900 İspir/Erzurum | Tel: 0 (442) 451 30 03 | Faks: 0 (442) 451 24 32 E-Posta: ispir@icisleri.gov.tr KEP: icisleribakanligi@hs01.kep.tr

TÜRKİYE CUMHURİYETİ İSPİR KAYMAKAMLIĞI
İspir Hükümet Konağı 25900 İspir/Erzurum | Tel: 0 (442) 451 30 03 | Faks: 0 (442) 451 24 32
E-Posta: ispir@icisleri.gov.tr
KEP: icisleribakanligi@hs01.kep.tr