Ömer Efendi (İspirî)
Tam adı, Ömer b. Alî b. İbrâhîm b. Halîl el-İspirî’dir. Doğum tarihi ile ilgili kesin bilgiye ulaşamadığımız İspirî’nin, Erzurum’un İspir ilçesinde 1706’lı yıllarda doğduğu tahmin edilmektedir. İspirî, 1788 yılında vefat etmiştir. İspirî, yazma eserlerinin sonlarına düştüğü hamişlerde eserlerinin birçoğunun ilk yazımını 1731-1734 yıllarında Erzurum’da yapmış olduğu anlaşılmaktadır. 1734 yıllarına kadar Erzurum’da kalmış, ilk tahsilini burada yapmıştır ki bu dönem O’nun çocukluk ve gençlik dönemidir. 1638 yılında Erzurum’da doğan ve 1703 yılında feci bir şekilde öldürülen ve Vânî Mehmed Efendi’nin damadı olan Osmanlı Şeyhulislâmlarından Erzurumlu Feyzullah Efendi’nin akrabalarını ve hemşehrilerini yüksek mevkilere getirme şeklindeki duruşunu ve Osmanlı tarihinde ilk defa kendisinden sonra oğlu Fethullah Efendi’nin şeyhulislâm olması hususunda Padişah II. Mustafa’dan ferman alan biri olduğunu dikkate alırsak, kendisinin sonraki oğul şeyhulislâmlardan veya yüksek mevkideki birileri tarafından –babalarının sünnetine uyarak- İstanbul’a ilim tahsil etmesi için getirilmiş olması kuvvetle muhtemeldir.
Kendisine hamilik yapanlardan biri de, Şeyhulislâm Feyzullah Efendi’nin oğlu Şeyhulislâm Seyyid Murtezâ Efendi’dir. Haşiyelerden anlaşıldığına göre 1735 yılında İstanbul’a gelen İspirî, Osmanlı medrese sistemindeki dereceleri (yirmili medreseler, otuzlu medreseler, kırklı medreseler) bitirmiş, Muhammed Akkirmânî ve bir risâlesinin haşiyesinde kendisinden sıkça söz ettiği Erzurumlu Feyzullah Efendi’nin oğlu Seyyid Murtezâ Efendi gibi dönemin âlimlerinden ilim tahsili yapmıştır. İspirî, Seyyid Murtezâ’nın hoşnutluğunu kazanması neticesinde Fatih ders-i âmmlarından biri olmuştur. İspirî uzun bir süre müderris olarak görev yapmıştır. Üsküdar naipliği dışında bir görev deruhte ettiğine dair tarih ve tabakat kaynakları bilgi vermemektedir. İspirî, 1758 yılında vefat eden Seyyid Murtezâ’dan sonra 22 adet şeyhulislâm; 40 adet vezir-i azam; I. Mahmud ile I. Abdulhamit arasında geçen padişahları görmüş; 1788 yılında I. Abdülhamit’in padişahlığı, Yusuf Paşa’nın vezirliği, Müftizade Ahmed Efendi’nin şeyhulislâmlığı döneminde vefat etmiştir.
Kaynaklarda kendisinden fakih, mantıkçı ve mutasavvıf olarak söz edilen İspirî’nin; tarih, fıkıh, kelam, mantık, tefsir, tasavvuf ve Arap dilinde behresi olan ve bu konularda eser veren bir Osmanlı müderrisi ve âlimi olduğu anlaşılmaktadır. İspirî, toplam 24 adet risâle kaleme almıştır.
ESERLERİ
* Ferhatu’l-Fu’âd
* Lisânu’l-İnsân
* Mu‘înu’l-İhvân fi’l-Mantık
* Hâşiye ‘alâ Hâşiyeti’l-İsâm ‘alâ Tahrîri’l-Kavâ‘idi’l-Mantıkıyye
* er-Risâle fi’l-Fıkh
* er-Risâle fî Zekâti’l-Bakar
* Hediyyetu’l-Hâc fi’l-Menâsik
* Risale fi Beyani Fevaidi Lübabi’l-Menasik
* er-Risâletu’l-Hûdiyye fi Tefsîri Âyetin fi’l-Kıssati'n-Nûhiyye
* Husûnu’l-Metâlib
* er-Risâle fi’l-Mu‘teberât
* Cem‘u’l-Me’ârib
* Farhu’z-Zâhidîn
* Muhhu’d-De’avât
* Ezkaru’l-Hac
* Zübdetü Feyzi’l-Erham fi Şerhi’l-Hizbi’l-Azam
* Sürûru Kulûbi’n-Nâzirîn fî Beyâni Mu‘cizâti Seyyidi’l-Mürselîn
* er-Risâle fi’l-Havârık
* Keşfü’t-Takrîz
* Mübeyyinu’l-Lübûb
* Lübbü’t-Tasrîf
* er-Risâle fî Aksâmi’l-Kelime
* er-Risâle fî’t-Te’nîs
* er-Risâle fî Zabti’l-Ebvâbi’l-Mutasarrife
* er-Risâle fî Fi‘leyn izâ Tenâze‘â fî İsmin Zâhirin
* er-Risâle fî Ma’ne’l-Hamd ve’ş-Şükr ve’l-Fark Beynehümâ
